Gatunki literackie. Tajny kod Biblii

Gatunki literackie. Kojarzymy je przede wszystkim z lekcjami języka polskiego, analizowaniem szkolnych lektur i dociekaniami „co autor miał na myśli”. Jednak kiedy czytamy Pismo Święte to już niekoniecznie bierzemy pod uwagę fakt, że tutaj równie się one pojawiają. Księgi biblijne to przecież nic innego jak dzieła literackie. Owszem, zawierają Słowo Boże, ale ta ludzka „baza” jest po prostu literaturą.

Przyjrzymy się zatem dzisiaj najczęściej pojawiającym się w Biblii gatunkom literackim. Spróbujemy też przekonać się, jak ważne jest dostrzeganie ich i odpowiednie interpretowanie.

Czy w Biblii są bajki?

Dlaczego psalm trzeba śpiewać?

Po co w ogóle mamy znać gatunki literackie?

Zapraszam do lektury!

Kształtowani przez kulturę…

Autorzy ksiąg biblijnych nie żyli w kulturowej próżni. Od dziecka nasiąkali literaturą i tradycją swoich czasów. To zjawisko zupełnie normalne – podobnie dzieje się z nami współcześnie. Stąd nie można porównywać sposobów wyrazu starożytnych mieszkańców Palestyny z naszymi współczesnymi metodami komunikacji. Ślady tego kulturowego środowiska życiowego są widoczne w tekstach biblijnych. Gatunki literackie są tego doskonałym przykładem. Tak jak dla nas naturalne jest pisanie sms-ów i maili, tak dla Hebrajczyka z X wieku przed Chrystusem psalm będzie naturalną formą modlitwy.

Kiedy byłem małym chłopcem naiwnie myślałem, że Biblia to jedna książka napisana przez jednego autora. To oczywiście nieprawda. Biblia to zbiór ksiąg i w konsekwencji zbiór różnych gatunków. Nie wszystkie teksty to kroniki historyczne, nie wszystkie to psalmy, bajki, proroctwa, ewangelie itd. Ta cała paleta gatunków może być o tyle dla nas problematyczna, że nie czyta się utworu poetyckiego z takim samym podejściem jak kroniki historycznej…

Stąd właśnie konieczność znajomości podstawowych biblijnych gatunków literackich i rozumienia choć w części zasad w nich obowiązujących. Brak takiej elementarnej wiedzy możemy zaobserwować na każdym kroku. Wystarczy otworzyć byle jakie forum internetowe, na którym ludzie piszą, że „Biblia kłamie”, bo „świat nie powstał w 7 dni”. Jest to klasyczny przykład niezrozumienia gatunku literackiego, w którym spisano opowieść o stworzeniu. Takich przykładów jest niestety więcej.

Gatunki literackie – top 10

Przypowieść

Gatunek literacki, w którym za pomocą obrazów, sytuacji i bohaterów dnia codziennego przedstawiane są w metaforyczny sposób prawdy duchowe, moralne czy teologiczne. Jest w zasadzie specyficzną formą opowiadania, które posiada symboliczne, często ukryte znaczenie. Zazwyczaj struktura przypowieści jest bardzo schematyczna. Świat w nich opisany jest bardzo uproszczony, a wszystkie szczegóły służą wyłącznie przekazaniu zamierzonej treści. Zdecydowana większość biblijnych przypowieści pochodzi od Jezusa (np. siewca, syn marnotrawny, zagubiona owca, miłosierny Samarytanin, ziarnko gorczycy, talenty).

Bajka

Krótki utwór pisany prozą, zawierający morał, często mający symboliczne znaczenie. Bohaterami bajek oprócz ludzi często są zwierzęta, przedmioty lub zjawiska, które uosabiają różne sfery ludzkiego życia, a nawet poglądy czy uczucia. Służą przekazaniu jakiejś mądrości czy nauki moralnej w prostej i przystępnej dla wszystkich formie. Kanwą dla tego przekazu jest zwykle motyw podejmowania decyzji i mierzenia się z różnorodnymi tego konsekwencjami. Przykładem bajki w Biblii jest bajka Jotama o drzewach wybierających króla (Sdz 9,8-15) lub bajka Natana o owieczce (2 Sm 12,1-4).

Rodowód/genealogia

Gatunek literacki, który obejmuje listy przodków i potomków danej osoby, rodziny lub rodu. Genealogie mają na celu śledzenie linii dziedziczenia i pokazywanie powiązań rodzinnych. W kulturze Narodu Wybranego odgrywały niezwykle ważną rolę, jako dowód przynależności do wspólnoty narodowej. Co ciekawe, nie zawsze są ściśle precyzyjne, a czasem nawet celowo pomijają niektórych przodków. Spełniają wtedy bardziej teologiczne lub literackie cele. W Biblii znajduje się bardzo dużo różnych genealogii: rodowód od Adama do Abrahama (Rdz 5-11), rodowody królów izraelskich (2 Krn 1-9), czy rodowody Jezusa Chrystusa (Mt 1,1-17; Łk 3,23-28).

List

Popularny gatunek znany również współcześnie, bardzo licznie reprezentowany w Piśmie Świętym. Nie trzeba chyba wyszczególniać, na czym polega list i jakie ma cechy charakterystyczne. W nie tak odległych jeszcze czasach stanowił podstawową formę komunikacji na odległość. Współcześnie sztuka pisania listów zanika z racji rozwoju nowoczesnych technologii. Najbardziej znane biblijne listy pochodzą od świętego Pawła – przypisuje się mu autorstwo aż trzynastu. Oprócz niego istnieją także listy powszechne przypisywane Jakubowi, Janowi, Piotrowi czy Judzie, oraz List do Hebrajczyków. Liczne przykłady listów ukryte są także w ramach poszczególnych ksiąg, na przykład list Jeremiasza do wygnańców mieszkających w Babilonii (Jr 29,1-32).

Ewangelia

To nic innego jak szczególny rodzaj biografii. Oparta jest na relacji naocznych świadków życia bohatera i przekazuje jego całościową, przez co dość ogólną, charakterystykę. Z tego też powodu ewangelia jako gatunek literacki nie jest biografią we współczesnym rozumieniu. Nie jest chronologicznym zapisem wszystkich wydarzeń z czyjegoś życia, lecz wybiórczym ich potraktowaniem w celu stworzenia konkretnego obrazu bohatera. Wszystkie biblijne Ewangelie znajdują się w Nowym Testamencie. Napisali je czterej autorzy: św. Mateusz, św. Marek, św. Łukasz i św. Jan. Każdy z nich przedstawił Jezusa w swój własny, nieco inny sposób. Wynikające z tego różnice nie przesłaniają jednak wyraźnej zgodności czterech ewangelistów w kwestiach zasadniczych.

Apokalipsa

Gatunek literacki służący do wyrażenia w mocno symbolicznej formie przyszłości świata, szczególnie w czasach ostatecznych. Apokalipsy znane były również w literaturze pozabiblijnej, co więcej, są tam o wiele bardziej rozbudowane i liczne. Mnogość symboli i nawiązań do zewnętrznych źródeł powoduje, że apokalipsy są zazwyczaj trudne w lekturze i mało zrozumiałe dla przypadkowego czytelnika. Tworzy to swoistą aurę tajemniczości, a nawet grozy towarzyszącą lekturze. Najbardziej znaną apokalipsą biblijną jest ostatnia księga Nowego Testamentu – Apokalipsa według św. Jana. Teksty skonstruowane w tym gatunku literackim można odnaleźć jednak również w Księdze Daniela (Dn 7) czy Księdze Ezechiela (Ez 38).

Psalm

Poetycki gatunek literacki z założenia przeznaczony do śpiewu lub recytacji w kontekście kultu religijnego. Treścią psalmów są modlitwy, wyznania wiary lub uwielbienia, a także rozważania na temat relacji człowieka z Bogiem. Często posiadają określoną strukturę i zauważalną powtarzalność. Wyrażają bardzo różnorodne emocje – od radości i uwielbienia, przez smutek i cierpienie, aż po gniew i chęć zemsty. W Piśmie Świętym znajduje się osobna Księga Psalmów zawierająca aż 150 utworów poetyckich skonstruowanych w tej formie. Psalmy można odnaleźć też w innych księgach biblijnych.

Kronika

Kronika jest gatunkiem literackim mającym najwięcej wspólnego z historią w naszym współczesnym rozumieniu. Ma na celu przedstawienie faktów w uporządkowany, chronologiczny sposób. Biblijne kroniki często ukazują dane historyczne w kontekście kultycznym i religijnym. Dotyczą głównie królów i ich panowania. Czasem autorzy kronik dokonują swoistej reinterpretacji wydarzeń próbując wyjaśnić niektóre sytuacje. Kroniki często przeplatają się z genealogiami i stanowią ważne źródło informacji o historii izraelskiej monarchii. W Starym Testamencie znajdują się dwie Księgi Kronik opisujące historię królestw Izraela i Judy.

Sentencja

Jeden z najkrótszych biblijnych gatunków literackich. Jej celem jest przekazanie w możliwie zwięzły, skrótowy sposób jakiejś życiowej mądrości. Czasem ma formę przysłowia czy powiedzenia, często rytmiczną lub nawet rymowaną strukturę. Wszystko to sprawia, że są łatwe do zapamiętania, a co za tym idzie – do zastosowania. Większość biblijnych sentencji znajduje się w księgach mądrościowych – Księdze Przysłów, Księdze Mądrości, czy Mądrości Syracha.

Hymn

Hymn jest gatunkiem cechującym się podniosłością i poetycką formą. Generalnie pojawia się w kontekście kultu religijnego. Pod względem treści hymny skupiają się na wychwalaniu Boga i podkreślaniu Jego wielkości. Wyrażają w ten sposób uniwersalne wartości i pragnienia człowieka. Hymnem jest na przykład pieśń Mojżesza z Księgi Wyjścia (Wj 15,1-20) lub hymn o miłości z Listu św. Pawła do Koryntian (1 Kor 13). Charakter hymnów mają także niektóre psalmy (Ps 8, Ps 47 czy Ps 117).

Aby uniknąć nieporozumień

Dziesięć najpopularniejszych gatunków to oczywiście nie wszystko. W Biblii można odnaleźć również sagi rodowe, legendy, midrasze, opisy teofanii, wizje, kodeksy prawne, kazania, baśnie, wyznania wiary, nowele, rytuały liturgiczne, błogosławieństwa i przekleństwa, przykazania, lamentacje i wiele innych.

Były czasy w historii badań Biblii, gdy gatunków literackich nie dostrzegano. Kończyło się to często mniej lub bardziej skomplikowanymi problemami. Dopiero z czasem zaczęto rozumieć, że nie wszystko należy czytać dosłownie. Z drugiej strony rodzi to niebezpieczeństwo skrajności i interpretowania wszystkiego w sposób przenośny. Dlatego tak ważna jest znajomość podstawowych choćby gatunków literackich. Inaczej przecież czytamy kronikę historyczną, a inaczej poezję…

Zobacz także:

Bóg-poliglota. Biblia w przekładzie.

Znamy się tylko… z imienia? Imiona biblijne.

Coś mi to mówi… Biblijne nazwy miejsc.